บทความเผยแพร่ความรู้สู่ประชาชน

รองศาสตราจารย์ ดร. เภสัชกรหญิง นงลักษณ์ สุขวาณิชย์ศิลป์
หน่วยคลังข้อมูลยา คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล
ภาพประกอบจาก : https://domf5oio6qrcr.cloudfront.net/medialibrary/9404/iStock-505820296.jpg

วิตามินมีความสำคัญต่อร่างกายทุกช่วงอายุ ช่วยการทำงานของทุกระบบในร่างกาย ทุกคนจึงต้องได้รับวิตามินอย่างเพียงพอ ส่วนใหญ่ร่างกายได้รับวิตามินมาจากอาหาร มีเป็นส่วนน้อยที่ร่างกายสร้างได้ ผู้ที่เสี่ยงต่อการได้รับวิตามินไม่เพียงพอควรบริโภควิตามินเสริม มีผลิตภัณฑ์ประเภทวิตามินชนิดที่ให้เสริมอาหารออกวางจำหน่ายมากมาย ผู้บริโภคอาจได้รับวิตามินซ้ำซ้อนจนมากเกินและเกิดอันตราย โดยเฉพาะวิตามินชนิดที่ละลายได้ในไขมัน ในบทความนี้ให้ข้อมูลทั่วไปเกี่ยวกับการแบ่งกลุ่มและชื่อเรียกวิตามิน (ช่วยให้เกิดความเข้าใจและลดความซ้ำซ้อนในการบริโภค), ความสำคัญของวิตามินและปริมาณที่ร่างกายควรได้รับ, สาเหตุของการบริโภควิตามินมากเกิน, อันตรายจากการบริโภควิตามินมากเกิน และข้อแนะนำเพื่อหลีกเลี่ยงการบริโภควิตามินมากเกินจนเกิดอันตราย

การแบ่งกลุ่มและชื่อเรียกวิตามิน

วิตามินมีมากมาย ชื่อเรียกที่ต่างกันอาจเป็นวิตามินชนิดเดียวกัน หรือต่างชนิดกันแต่มีฤทธิ์รวมถึงผลเสียที่เหมือนกัน การรู้ถึงชื่อเรียกวิตามินชนิดต่าง ๆ ช่วยให้เกิดความเข้าใจและลดความซ้ำซ้อนในการบริโภควิตามินชนิดเดียวกันหรือต่างชนิดกันแต่มีฤทธิ์ที่เหมือนกัน วิตามินแบ่งออกเป็น 2 กลุ่มใหญ่ดังนี้

ความสำคัญของวิตามินและปริมาณที่ร่างกายควรได้รับ

วิตามินมีความสำคัญต่อร่างกายทุกช่วงอายุ ปริมาณที่ควรได้รับในแต่ละวันอาจแตกต่างกันตามเพศและวัย วิตามินช่วยการทำงานของทุกระบบในร่างกาย รวมถึงการสร้างภูมิคุ้มกัน วิตามินดียังทำหน้าที่เป็นฮอร์โมนที่ควบคุมสมดุลของแคลเซียมและฟอสฟอรัส ควบคุมกระบวนการแมแทบอลิซึมของกระดูก และช่วยในการเจริญเติบโต ส่วนใหญ่ร่างกายได้รับวิตามินมาจากอาหาร มีเป็นส่วนน้อยที่ร่างกายสร้างได้ (ปริมาณวิตามินในอาหารประเภทต่าง ๆ สามารถค้นข้อมูลได้จากแหล่งอื่น ไม่ได้กล่าวไว้ในบทความนี้) วิตามินในอาหารสลายไปบางส่วนเมื่อถูกความร้อนขณะปรุงอาหารโดยเฉพาะวิตามินกลุ่มที่ละลายได้ในน้ำ อาหารที่มาจากธรรมชาติหากเก็บไว้นานปริมาณวิตามินลดลงได้ หญิงมีครรภ์และหญิงให้นมบุตรต้องการสารอาหารซึ่งรวมถึงวิตามินมากกว่าคนทั่วไป ผู้สูงอายุมักรับประทานอาหารได้น้อยอีกทั้งทางเดินอาหารดูดซึมสารอาหารได้ลดลงจึงอาจเสี่ยงต่อการได้รับวิตามินไม่เพียงพอ ผลกระทบที่เกิดจากการบริโภควิตามินไม่เพียงพอมีได้แตกต่างกันขึ้นกับชนิดของวิตามิน โดยรวมแล้วจะทำให้เจริญเติบโตช้า (กรณีที่เป็นเด็ก) ร่างกายอ่อนแอ ภูมิต้านทานโรคลดลง สุขภาพผิวหนังและเส้นผมไม่ดี การมองเห็นบกพร่อง ระบบประสาททำงานผิดปกติ เป็นต้น การขาดวิตามินอย่างรุนแรงทำให้เกิดโรค เช่น การขาดวิตามินบี 1 ทำให้เกิดโรคเหน็บชา (beriberi), การขาดวิตามินบี 3 ทำให้เกิดโรคเพลแลกรา (pellagra), การขาดวิตามินซีทำให้เกิดโรคเลือดออกตามไรฟันหรือโรคลักปิดลักเปิด (scurvy), การขาดวิตามินดีทำให้เกิดโรคกระดูกอ่อนในเด็ก (rickets) ผู้ที่เสี่ยงต่อการได้รับวิตามินไม่เพียงพอจึงควรบริโภควิตามินเสริม ปริมาณวิตามินที่ควรได้รับในแต่ละวันดูได้จากดูตาราง



สาเหตุของการบริโภควิตามินมากเกิน

การบริโภควิตามินมากเกินอาจมีสาเหตุมาจากสิ่งที่จะกล่าวถึงข้างล่างนี้



อันตรายจากการบริโภควิตามินมากเกิน

วิตามินที่มาจากธรรมชาติมักไม่พบการบริโภคจนมากเกินหรือการสะสมจนเกิดเป็นอันตราย (อาจพบได้บ้างเป็นส่วนน้อยในกรณีที่บริโภคตับปลาบางชนิดในปริมาณมากหรือบริโภคบ่อยเกินตามที่กล่าวข้างต้น) ส่วนใหญ่การบริโภควิตามินมากเกินที่เป็นปัญหาและพบได้ทั่วโลกเกิดจากวิตามินชนิดที่ให้เสริม แม้ว่าการตรวจวัดระดับวิตามินในเลือดและพบภาวะวิตามินในเลือดสูง (hypervitaminosis) จะช่วยยืนยันว่ามีการบริโภคมากเกินและเสี่ยงต่อความเป็นพิษ แต่บางครั้งความเป็นพิษเกิดได้โดยไม่พบภาวะวิตามินในเลือดสูง วิตามินที่ละลายได้ในไขมันมีโอกาสเกิดความเป็นพิษมากกว่าวิตามินที่ละลายได้ในน้ำ เนื่องจากมีการสะสมในเนื้อเยื่อ เช่น ที่ตับ ไต หัวใจ และอาจทำอันตรายต่อเนื้อเยื่อเหล่านั้น การบริโภควิตามินที่ละลายได้ในน้ำในปริมาณมากจนเกิดอันตรายพบได้น้อย เนื่องจากวิตามินที่มากเกินจะถูกขับออกทางปัสสาวะและบางชนิดถูกขับออกทางอุจจาระได้ด้วย ปริมาณสูงสุดที่บริโภคได้โดยไม่เป็นอันตรายของวิตามินบางชนิดมีระบุไว้ในตาราง อันตรายจากการบริโภควิตามินมากเกินอาจเกิดแบบเฉียบพลันหรือเกิดแบบเรื้อรังดังกล่าวข้างล่างนี้



ข้อแนะนำเพื่อหลีกเลี่ยงการบริโภควิตามินมากเกินจนเกิดอันตราย

วิตามินเป็นสิ่งที่จำเป็นต่อร่างกายจึงควรได้รับอย่างเพียงพอ แต่บางคนอาจบริโภคมากเกินจนอาจเกิดอันตราย จึงมีข้อแนะนำเพื่อหลีกเลี่ยงการบริโภควิตามินมากเกินไว้ดังนี้

1. วิตามินที่ได้รับจากอาหารมักไม่ใช่สาเหตุของการบริโภควิตามินมากเกิน ควรรับประทานอาหารให้ครบทุกหมู่และในปริมาณที่เพียงพอเพื่อลดการบริโภควิตามินชนิดที่ให้เสริม
2. การบริโภควิตามินชนิดที่ให้เสริมเป็นสิ่งจำเป็นสำหรับผู้ที่มีความเสี่ยงต่อการได้รับวิตามินไม่เพียงพอ อย่างไรก็ตามไม่ควรซื้อมาบริโภคเองโดยไม่ได้รับคำแนะนำจากบุคลากรทางการแพทย์หรือนักโภชนาการ และควรบริโภคตามขนาดที่ระบุไว้บนฉลาก หรือตามคำแนะนำของบุคลากรทางการแพทย์หรือนักโภชนาการ
3. ไม่บริโภควิตามินชนิดที่ให้เสริมตามกระแสความเชื่อ โดยที่ยังไม่มีหลักฐานทางวิชาการที่เชื่อถือได้มาสนับสนุน เพราะอาจนำไปสู่การบริโภควิตามินมากเกินจนเกิดอันตราย
4. มีผลิตภัณฑ์ประเภทที่มีส่วนผสมของวิตามินวางจำหน่ายมากมาย มีทั้งผลิตภัณฑ์วิตามินรวม วิตามินผสมแร่ธาตุ อาหารที่เพิ่มคุณค่าทางโภชนาการโดยการเติมสารอาหารรวมถึงวิตามิน (fortified foods) เป็นต้น หากบริโภคหลายผลิตภัณฑ์ร่วมกันอาจได้รับวิตามินมากเกินจนเกิดอันตราย
5. ชื่อวิตามินบนฉลากแม้ระบุต่างกัน อาจเป็นวิตามินชนิดเดียวกัน หรือต่างชนิดกันแต่มีฤทธิ์รวมถึงผลเสียที่เหมือนกัน ผู้บริโภคควรทำความเข้าใจกับชื่อเหล่านั้นเพื่อไม่ให้เกิดการบริโภคซ้ำซ้อน (ดูชื่อวิตามินต่าง ๆ ในหัวข้อ การแบ่งกลุ่มและชื่อเรียกวิตามิน)
6. ผลิตภัณฑ์ที่มีส่วนผสมของวิตามินและใช้บริโภคเพื่อการให้เสริม มักไม่กำหนดขนาดบริโภคที่เหมาะสมและไม่มีคำเตือน ด้วยเหตุนี้ผู้บริโภคควรใส่ใจทั้งชนิดและปริมาณของวิตามินในผลิตภัณฑ์เหล่านั้นเพื่อไม่ให้เกิดการบริโภคมากเกิน (ข้อมูลเกี่ยวกับปริมาณวิตามินที่ควรได้รับและปริมาณสูงสุดที่บริโภคได้ ดูในตาราง)
7. ยาบางชนิดแม้ไม่ใช่วิตามิน เช่น ยารักษาสิวไอโซเทรทิโนอิน (isotretinoin) แต่มีโครงสร้างคล้ายวิตามินเอและทำให้เกิดอาการพิษได้เหมือนกัน จึงมีข้อแนะนำให้ผู้ที่ใช้ยานี้หลีกเลี่ยงการบริโภควิตามินเอเสริม
8. วิตามินมีความสำคัญต่อหญิงมีครรภ์และบางชนิดควรได้รับมากกว่าคนทั่วไป อย่างไรก็ตามไม่ควรซื้อวิตามินมาบริโภคเอง อีกทั้งไม่ควรบริโภคเกินขนาดที่แนะนำ นอกจากนี้การบริโภควิตามินเอขนาดสูงอาจทำให้ทารกในครรภ์พิการรุนแรง
9. ผู้ที่เป็นโรคตับ ผู้ที่ดื่มสุรา ตลอดจนผู้ที่ใช้ยาที่อาจเป็นพิษต่อตับ ควรเพิ่มความระมัดระวังในการบริโภควิตามินชนิดที่ให้เสริม เนื่องจากวิตามินที่ละลายได้ในไขมันและวิตามินบี 12 สะสมที่ตับ จึงอาจเสี่ยงต่อการเกิดอันตรายต่อตับได้มากกว่าคนทั่วไป
10. อันตรายที่เกิดจากการบริโภควิตามินมากเกินแสดงออกได้หลายอย่างขึ้นกับชนิดของวิตามิน หากพบว่าร่างกายอ่อนแอลง อ่อนล้า เบื่ออาหาร น้ำหนักตัวลด เวียนศีรษะ คลื่นไส้ อาเจียน ปวดกระดูก ปลายประสาทอักเสบ (รู้สึกเสียวแปลบ แสบร้อน หรือชา ซึ่งมักเกิดที่มือหรือเท้า) มีอาการการเดินเซ หรือเกิดอาการผิดปกติอย่างอื่นที่สงสัยว่าเกิดจากวิตามินที่บริโภค ควรเข้ารับการวินิจฉัยจากแพทย์ หากเกิดจากวิตามินเมื่อหยุดบริโภคอาการต่าง ๆ จะหายไป เว้นแต่ว่าจะปล่อยไว้นานจนเซลล์หรือเนื้อเยื่อเกิดความเสียหายแบบถาวร

เอกสารอ้างอิง

1. Saljoughian M. Hypervitaminosis: a global concern. US Pharm 2021; 46(10):47-50.
2. A?kÏn Ö, Uzunçakmak TKÜ, Altunkalem N, Tüzün Y. Vitamin deficiencies/hypervitaminosis and the skin. Clin Dermatol 2021; 39:847-57.
3. Fox R, Stace N, Wood K, French C. Liver toxicity from vitamin A. JGH Open 2020; 4:287-8.
4. Olson JM, Ameer MA, Goyal A. Vitamin A toxicity, updated: August 8, 2022. In: StatPearls. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2022 Jan-. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK532916/. Accessed: October 15, 2022.
5. Schmitt C, Domangé B, Torrents R, de Haro L, Simon N. Hypervitaminosis A following the ingestion of fish liver: report on 3 cases from the poison control center in marseille. Wilderness Environ Med 2020; 31:454-6.
6. Sy AM, Kumar SR, Steinberg J, Garcia-Buitrago MT, Arosemena Benitez LR. Liver damage due to hypervitaminosis. ACG Case Rep J 2020. doi: 10.14309/crj.0000000000000431. Accessed: October 15, 2022.
7. Lanska DJ. Pyridoxine deficiency and toxicity, updated: May 28, 2022. https://www.medlink.com/articles/pyridoxine-deficiency-and-toxicity. Accessed: October 15, 2022.
8. Hadtstein F, Vrolijk M. Vitamin B-6-induced neuropathy: exploring the mechanisms of pyridoxine toxicity. Adv Nutr 2021; 12:1911-29.
9. Van den Broeck T, Crul B, Heesakkers JP. Neurogenic voiding dysfunction induced by vitamin B6 overdose. Continence Reports 2022. doi.org/10.1016/j.contre.2022.100004. Accessed: October 15, 2022.
10. Peripheral neuropathy with supplementary vitamin B6 (pyridoxine), published: October 4, 2022. https://www.tga.gov.au/news/safety-updates/peripheral-neuropathy-supplementary-vitamin-b6-pyridoxine. Accessed: October 15, 2022.
11. Mudryj A, De Groh M, Aukema H, Yu N. Folate intakes from diet and supplements may place certain Canadians at risk for folic acid toxicity. Br J Nutr 2016: 116:1236-45.
12. Koprivica M, Bjelanovic J. Hypervitaminosis B12. Med čas 2021; 55:139-43.
13. Vitamin C, fact sheet for health professionals. https://ods.od.nih.gov/factsheets/VitaminC-HealthProfessional/. Accessed: October 15, 2022.
14. Doseděl M, Jirkovský E, Macáková K, Krčmová LK, Javorská L, Pourová J, et al. Vitamin C-sources, physiological role, kinetics, deficiency, use, toxicity, and determination. Nutrients 2021. doi: 10.3390/nu13020615. Accessed: October 15, 2022.
15. Haridas K, Holick MF, Burmeister LA. Hypercalcemia, nephrolithiasis, and hypervitaminosis D precipitated by supplementation in a susceptible individual. Nutrition 2020. doi: 10.1016/j.nut.2020.110754. Accessed: October 15, 2022.
16. Razzaque MS. Can adverse effects of excessive vitamin D supplementation occur without developing hypervitaminosis D? J Steroid Biochem Mol Biol 2018; 180:81-6.
17. Bhat JR, Geelani SA, Khan AA, Roshan R, Rathod SG. Vitamin D toxicity due to self-prescription: A case report. J Family Med Prim Care 2022; 11:1561-3.
18. Houghton CC, Lew SQ. Long-term hypervitaminosis D-induced hypercalcaemia treated with glucocorticoids and bisphosphonates. BMJ Case Rep 2020. doi: 10.1136/bcr-2019-233853. Accessed: October 15, 2022.
19. Batman A, Altuntas Y. Risk of hypercalcemia in elderly patients with hypervitaminosis D and intoxication. Acta Endocrinol 2021; 17:200-6.
20. Sharma N, Landsberg E, Kumar V, Gambhir HSS. A curious case of hypervitaminosis D. Cureus 2020. doi: 10.7759/cureus.8515. Accessed: October 15, 2022.
21. Alkundi A, Momoh R, Musa A, Nwafor N. Vitamin D intoxication and severe hypercalcaemia complicating nutritional supplements misuse. BMJ Case Rep 2022. doi: 10.1136/bcr-2022-250553. Accessed: October 15, 2022.
22. Owen KN, Dewald O. Vitamin E toxicity, updated: June 19, 2022. In: StatPearls. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2022 Jan-. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK564373/. Accessed: October 15, 2022.
23. Mladěnka P, Macáková K, Kujovská Krčmová L, Javorská L, Mrštná K, Carazo A, et al. Vitamin K - sources, physiological role, kinetics, deficiency, detection, therapeutic use, and toxicity. Nutr Rev 2022; 80:677-98.
24. คณะกรรมการและคณะทำงานปรับปรุงข้อกำหนดสารอาหารที่ควรได้รับประจำวันสำหรับคนไทย. สำนักโภชนาการ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข. ปริมาณสารอาหารอ้างอิงที่ควรได้รับประจำวันสำหรับคนไทย พ.ศ. 2563