Multiple sclerosis (MS) เป็นโรคภูมิต้านตนเองชนิดหนึ่งที่มีการทำลาย myelin รอบ axon (demyelinating disease) โดยเซลล์ในระบบภูมิคุ้มกัน เกิดขึ้นที่ระบบประสาทส่วนกลาง ทำให้เกิดภาวะอักเสบเรื้อรังของระบบประสาทส่วนกลางทั้งในสมองและไขสันหลัง รบกวนการสื่อสารระหว่างสมองกับส่วนต่าง ๆ ของร่างกาย เป็นหนึ่งในสาเหตุที่พบบ่อยที่สุดของการเสียความสามารถทางระบบประสาท (neurological disability) ในคนหนุ่มสาว อาจแบ่งเป็น 4 รูปแบบ ได้แก่ clinically isolated syndrome, relapsing-remitting MS, primary-progressive MS และ secondary-progressive MS ยังไม่ทราบกลไกการเกิดโรคนี้อย่างชัดเจน แต่เชื่อว่าเกี่ยวข้องกับการเคลื่อนที่ของลิมโฟไซต์จากส่วนปลายเข้าสู่ระบบประสาทส่วนกลาง ด้วยเหตุนี้การลดจำนวนลิมโฟไซต์ในระบบประสาทส่วนกลางจะช่วยลดการอักเสบ ยาที่นำมาใช้รักษาโรค MS มีทั้งชนิดที่ออกฤทธิ์เกี่ยวข้องกับระบบภูมิคุ้มกันโดยทางตรงหรือทางอ้อมด้วยกลไกการออกฤทธิ์ที่หลากหลายและยาที่ช่วยทุเลาอาการของโรค ยาที่นำมาใช้ เช่น interferon-beta (IFN-ß), glatiramer acetate, mitoxantrone, teriflunomide, dimethyl fumarate, natalizumab, alemtuzumab, daclizumab, ocrelizumab และยาในกลุ่ม sphingosine 1-phosphate receptor (S1PR) modulators ซึ่งยาตัวแรกในกลุ่มนี้คือ fingolimod มีใช้มาราว 10 ปีแล้ว
Sphingosine 1-phosphate เป็น signalling molecule ชนิดหนึ่ง มีตัวรับอย่างน้อย 5 ชนิด คือ S1PR1, S1PR2, S1PR3, S1PR4 และ S1PR5 ซึ่งแม้ว่า S1PR1, S1PR4 และ S1PR5 เกี่ยวข้องกับการเคลื่อนที่ของลิมโฟไซต์ แต่ S1PR1 มีบทบาทมากที่สุดเนื่องจากพบที่ลิมโฟไซต์และเกี่ยวข้องกับการเคลื่อนที่ของลิมโฟไซต์ออกจาก lymph node ยาที่ออกฤทธิ์เป็น S1PR1 modulator แม้จะเป็น agonist ที่ตัวรับดังกล่าว แต่การจับกับตัวรับทำให้เกิด internalization ของ receptor-modulator complex เข้าไปในลิมโฟไซต์ ทำให้ลดการเคลื่อนที่ของลิมโฟไซต์ออกจาก lymph node (กลับออกฤทธิ์เป็น antagonist) ลิมโฟไซต์จึงเข้าสู่ระบบไหลเวียนและระบบประสาทส่วนกลางลดลง ซึ่งเชื่อว่าฤทธิ์ลดการเคลื่อนที่ของลิมโฟไซต์เป็นกลไกที่เกี่ยวข้องกับการรักษาโรค MS ยาในกลุ่ม S1PR modulators ออกฤทธิ์ที่ตัวรับแตกต่างกัน โดย fingolimod ออกฤทธิ์ที่ S1PR1, S1PR3, S1PR4 และ S1PR5 (ดูรูป), siponimod และ ozanimod ออกฤทธิ์ที่ S1PR1 และ S1PR5 และ ponesimod ออกฤทธิ์ที่ S1PR1 ยา 3 ชนิดแรกมีวางจำหน่ายแล้ว ส่วน ponesimod อยู่ระหว่างการขออนุมัติทะเบียนยา
Ozanimod เป็นยาใหม่ที่มีจำหน่ายแล้วในบางประเทศเมื่อไม่นานมานี้ ในข้อบ่งใช้สำหรับรักษา relapsing MS ทั้งชนิด clinically isolated syndrome, relapsing-remitting MS และ active secondary progressive MS ในผู้ใหญ่ ผลิตเป็นยาแคปซูลความแรง 0.23, 0.46 และ 0.92 มิลลิกรัม เริ่มแรกรับประทานในขนาดต่ำและค่อย ๆ ปรับขนาดยาจนถึงขนาดที่แนะนำคือ 0.92 มิลลิกรัม รับประทานวันละ 1 ครั้ง ผลไม่พึงประสงค์ที่พบได้บ่อยที่สุด (≥4%) ได้แก่ การติดเชื้อที่ทางเดินหายใจส่วนบน รบกวนการทำงานของตับ ความดันโลหิตต่ำขณะเปลี่ยนอิริยาบถ การติดเชื้อที่ทางเดินปัสสาวะ ปวดหลัง และความดันโลหิตสูง
อ้างอิงจาก:
(1) Zeposia (ozanimod) capsules. Highlights of prescribing information. Reference ID: 4580967, revised: 3/2020. https://www.accessdata.fda.gov/drugsatfda_docs/label/2020/209899s000lbl.pdf; (2) Cartier A, Hla T. Sphingosine 1-phosphate: lipid signaling in pathology and therapy. Science 2019. doi:10.1126/science.aar5551; (3) Lamb YN. Ozanimod: first approval. Drugs 2020;80:841-8; (4) Skeen MB. Sphingosine-1-phosphate modulators for multiple sclerosis, February 2020. https://practicalneurology.com/articles/2020-feb/sphingosine-1-phosphate-modulators-for-multiple-sclerosis
