บทความเผยแพร่ความรู้สู่ประชาชน

รองศาสตราจารย์ ดร. พิสมัย กุลกาญจนาธร ภาควิชาเภสัชเคมี คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล

แน่ใจหรือว่าต้องใช้...ใช้แล้วได้ผลคุ้มค่า แน่หรือ 
แร่ธาตุพบได้ทั่วไปในธรรมชาติ มีบทบาทที่สำคัญต่อกระบวนการชีววิทยาของสิ่งมีชีวิต มีฤทธิ์ทั้งส่งเสริมและยับยั้งการทำงานของอวัยวะต่างๆในร่างกาย ทำให้เกิดสภาวะปกติหรือเกิดโรค จึงมีความสำคัญต่อสุขภาพของคน โดยปกติมักพบแร่ธาตุในอาหารซึ่งมีปริมาณมากเพียงพอต่อการดำรงชีพของสิ่งมีชีวิต แร่ธาตุที่พบน้อยแต่จำเป็น (Essential Trace Elements) หมายถึงแร่ธาตุที่มีอยู่น้อยในร่างกายแต่จำเป็นต่อการทำงานตามปกติของร่างกาย อาการของโรคที่เกิดจากการขาดแร่ธาตุเหล่านี้ยังไม่ชัดเจน เพราะมักเกิดร่วมกับภาวะทุโภชนา 
ร่างกายของสิ่งมีชีวิตประกอบด้วยชีวโมเลกุลมากมาย ซึ่งจะร่วมกันแสดงเป็นโครงร่างและภาวะทางชีววิทยาของร่างกาย ในการเกิดภาวะชีววิทยาปกติจำเป็นต้องมีแร่ธาตุเข้าร่วมด้วย โดยแร่ธาตุเหล่านี้จะจับกับชีวโมเลกุลเพื่อให้เกิดรูปแบบโครงสร้างที่เหมาะสมก่อนจะทำงานในระบบชีววิทยาในร่างกาย ซึ่งแบ่งเป็นแร่ธาตุที่ร่างกายต้องการในปริมาณมาก ส่วนใหญ่ใช้ในการปรับความสมดุลของอิเล็กโตรไลท์ ใช้ในการทำงานของกล้ามเนื้อ กระดูก ได้แก่ โซเดียม โปตัสเซียม แคลเซียม คลอไรด์ ฟอสเฟต อีกกลุ่มคือแร่ธาตุที่มีความจำเป็นแต่ร่างกายต้องการในปริมาณน้อยหรือเรียกว่า “แร่ธาตุที่พบน้อยแต่จำเป็น (Essential Trace Elements)” แร่ธาตุเหล่านี้มีความจำเป็นในการทำงานของอวัยวะต่างๆ การได้รับมากหรือน้อยเกินไปจะทำให้ภาวะชีววิทยาของร่างกายผิดปกติ แร่ธาตุเหล่านี้ได้แก่ ซิลิคอน เหล็ก ฟลูออรีน สังกะสี ทองแดง ดีบุก วานาเดียม แมนกานีส ไอโอดีน นิเกิล โมลิบดินัม โครเมียม โคบอลท์ และซิลิเนียม นอกจากนี้ยังมีแร่ธาตุที่มีคุณสมบัติทางเคมีกายภาพคล้ายแร่ธาตุจำเป็น จะแย่งกับแร่ธาตุจำเป็นในการจับกับสารชีวโมเลกุลในระบบชีววิทยาของสิ่งมีชีวิต และยับยั้งการทำงานของชีวโมเลกุลนั้น เกิดความผิดปกติและเกิดอาการพิษ แร่ธาตุกลุ่มนี้เป็นแร่ธาตุที่ปนเปื้อนในสิ่งแวดล้อมและอาหารได้แก่ แคดเมียม เงิน ตะกั่ว แบเรียม ปรอท พลวง สารหนู และอะลูมิเนียม คนจึงหลีกเลี่ยงการรับแร่ธาตุเป็นพิษเข้าร่างกายได้ยาก 
โดยปกติแร่ธาตุจำเป็นจะพบในอาหารทั่วไป (ได้แก่ เนื้อสัตว์ ไข่ ผัก และเมล็ดธัญพืชต่างๆ เป็นต้น) จึงไม่พบการขาดแร่ธาตุจำเป็นในคนทั่วไป และอาการขาดแร่ธาตุก็ไม่ชัดเจนเพราะมักเกิดร่วมกับภาวะทุโภชนา แต่มีการขาดแร่ธาตุจำเป็นที่ทำให้เกิดโรคที่ตรวจวินิจฉัยได้ เช่น กลุ่มแร่ธาตุที่พบน้อยแต่จำเป็นที่มีความสำคัญในระบบโลหิต ถ้าขาดจะทำให้เกิดโรคโลหิตจาง การรักษาทำได้โดยใช้ผลิตภัณฑ์เหล็ก และอาจใช้ทองแดงเป็นตัวเสริมการเคลื่อนย้ายเหล็กจากทางเดินอาหารและเนื้อเยื่อต่าง ๆ มีการให้แอสคอบิกเอซิกร่วมกับเหล็กเพื่อเพิ่มการดูดซึม และยังมีการใช้โคบอลท์ซึ่งเป็นส่วนประกอบในวิตามินไซยาโนโคบาลามีน โมลิบเดนัมและวานาเดียม ร่วมกับผลิตภัณฑ์เหล็ก กลุ่มแร่ธาตุที่พบน้อยแต่จำเป็นที่เกี่ยวข้องกับการเจริญเติบโตของสิ่งมีชีวิต ได้แก่ การสร้างพลังงาน โปรตีน คาร์โบไฮเดรต ไขมัน ซึ่งเป็นองค์ประกอบที่สำคัญของร่างกาย ต้องใช้กระบวนการทำงานในระบบชีววิทยาที่เกี่ยวข้องกับเอนไซม์ ซึ่งต้องจับกับแร่ธาตุจำเป็นเพื่อให้ได้รูปแบบโครงสร้างที่เหมาะสมจึงจะทำงานและทำให้ร่างกายเจริญเติบโตตามปกติ แร่ธาตุจำเป็นเหล่านี้ได้แก่ สังกะสี แมนกานีส โครเมียม นิเกิล ดีบุก ซิลิเนียม กระดูกและฟันเป็นโครงสร้างของร่างกาย มีส่วนประกอบสำคัญเป็นแคลเซียมและซิลิกอน ซึ่งฟลูออรีนจะมีส่วนร่วมในกระบวนการสร้างกระดูกและฟัน โดยน่าจะเกี่ยวข้องกับแคลเซียมเมธาโบริซึม 
ในทางการแพทย์จัดแร่ธาตุที่พบน้อยแต่จำเป็นเป็นสารอาหารอนินทรีย์ที่คนต้องการในขนาดน้อยเป็นจำนวนไมโครกรัมถึงมิลลิกรัมต่อวัน แร่ธาตุที่พบน้อยแต่จำเป็นที่อยู่ในสารอาหารจะอยู่ในรูปสารประกอบเชิงซ้อนที่ดูดซึมได้ แร่ธาตุที่พบน้อยแต่จำเป็นในรูปอิสระหรือในรูปเกลือของมันที่ไม่ได้อยู่ในอาหารจะดูดซึมได้ยากจึงเข้าสู่ร่างกายได้น้อยมาก และระคายเคืองทางเดินอาหาร ตารางที่ 1 แสดงธาตุพบน้อยจำเป็นและปริมาณที่พบในร่างกายคนปกติ พร้อมปริมาณที่พบในอาหารทั่วไปโดยเฉลี่ยในแต่ละวัน แร่ธาตุพบน้อยจำเป็นถูกขับออกน้อยและได้รับจากอาหารทั่วไปทุกวัน คนปกติจึงไม่ขาดแร่ธาตุที่พบน้อยแต่จำเป็น การขาดแร่ธาตุที่พบน้อยแต่จำเป็นมักพบร่วมกับภาวะทุโภชนา นั่นหมายความว่าการปรับภาวะโภชนาการที่เหมาะสมจะทำให้ได้รับแร่ธาตุที่พบน้อยแต่จำเป็นได้เพียงพอด้วย 

การตัดสินใจที่จะรับประทานแร่ธาตุที่พบน้อยแต่จำเป็นเพิ่มเติมในรูปแบบผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร จึงต้องพิจารณาถึงความต้องการของร่างกาย การดูดซึมและการระคายเคืองของผลิตภัณฑ์ และควรมีการประเมินให้แน่ใจถึงสภาวะการขาดแร่ธาตุพบน้อยจำเป็นจริง 
ที่สำคัญควรระลึกไว้เสมอว่าการปรับภาวะโภชนาการที่ดี การออกกำลังกายอย่างสม่ำเสมอ การพักผ่อนและการเปลี่ยนสภาวะแวดล้อมบ้างตามความเหมาะสม จะทำให้ร่างกายมีสภาพปกติตามวัย และมีสุขภาพที่สมบูรณ์

แหล่งอ้างอิง/ที่มา